Yusuf, baskısız, eziyetsiz bir dünyayı arzular içten içe, olayların nedenleri üzerinde derinlemesine düşünmemesine rağmen, son kertede özgür olmak ve dilediğince davranmak ister. Ama hep bağımlı olduğunu görür, başkalarının gücünü üstünde hisseder. Olup bitenler alabildiğine rastlantısaldır ama bu rastlantısallığın altında derin bir nedensellik olduğunu sezinler Yusuf. Fabrikatör Hilmi Beyin oğlu Şakirt dövüşünde, Ali'nin ve Muazzez'in ölümünde ve işlediği cinayetlerde hep dillendiremediği bir şeyler vardır. İçten içe değişmektedir elbet Yusuf, karısı Muazzez'in "boğazına yakın yarasına" diker gözlerini ve "belki yarım saat hiç kıpırdamadan bakar". Ne yazık ki, bu yarım, saatlik bakma/düşünme süresince aklından geçenleri bilmiyoruz, bilemiyoruz Yusufun. Sonra, heybesinden çıkardığı bıçakla toprağı kazar, Muazzez'i yatırır ve üstüne elleriyle toprak atar, gömer onu. Sessizce. Ve "matemini ortaya vurmadan tek başına yüklenir, yeni bir hayata doğru yürür". Ama bu yürüyüş, Hegel'in sözlerini Ödünç alarak söylersem yine "değişmemiş ve doyuma ulaşılmayacak bir dünyaya" doğrudur besbelli ki. Hiçbir olayda başkalarıyla iletişim kurmamış, kuramamıştır.

İlginçtir: Bir cinayet olayıyla açılan Kuyucaklı Yusuf yine bir ölümle, Muazzez'in ölümüyle sona erer. Şu saptama yapılabilir öyküleri ve öteki romanları da göz önünde bulundurularak: Sabahattin Ali'de ölüm ağırlıklı bir yer kaplamakta, hem kurtuluş hem direniş imgesi olarak belirmektedir. Toplumsal duyarsızlığın açığa çıkarılma aracıdır ölüm.

Cinayet karşı kutbunda yer alır onun ama çift değerlidir: Bir yanda onuru kurtarır, öte. yandan     Ben'i zedeler. Cürüm içten içe kemirir insanı. Yani cinayet, son kertede bir çözüm sağlamaz, aşma'yı sağlamaz. Doğal ölüm,     asıl anlam alanını kavramamıza yardım eder. Kuyucaklı iletişi me girmediği, konuşmadığı için doğrudan belirleme, saptama yapmaz. Bize sınırı çizen, iletiyi gönderen Muazzez'in ölüsüdür. Suçluyu o işaret eder. Suçlu, dünyayı doyuma ulaşılmayan     bir yer haline getiren ekonomik ve toplumsal gücü elinde bulunduran egemenlerdir: Fabrikatör Hilmi, oğlu aylak Şakır, avukat Hulusi'dir, İnsan ilişkileri son kertede toplumsal ilişkilerdir. Kuyucaklı Yusuf, bu önermeyi yetkinlikle göz önüne seren ilk yapıtlardan biridir.

Kuyucaklı Yusuf, taşradaki iktidar ilişkilerine değinir, onları görünür kılmaya çalışırken, A. Bezirci, E Naci ve B. Moran gibi elitirmecilerin belirttiği gibi sınıf sorununa gereğince değin(e)memekte, açık bir bilinçlenmeye ulaşamamakta, sömürünün ve baskının ekonomik içeriğini yansıtamamaktır. Kuramsal çerçevede, Sabahattin Ali'nin romantik bir söylemin sınırları içinde kaldığı söylenebilir.

Sabahattin Ali, öykücülüğünü ve romancılığını gözlemci gerçekçilikten eleştirel, hattâ toplumcu gerçekçiliğe doğru geliştirmiş, bireysel boyutu da korumaya çalışarak yazın yoluyla bilinç oluşturmayı istemiştir. Az sayıdaki kuramsal içerikli sayılabilecek yazılarında ve konuşmalarında şöyle demektedir: "Edebiyat, hattâ alelumum sanat, bence sanatkârın düşündüğü ve duyduğu bir fikrin ve bir hissin ortaya atılması, tamim edilmesi demektir; yani bir nevi propagandadır. Ben hiçbir zaman sanatın maksatsız olduğuna kaani olmadım. Sanatın ve edebiyatın bu manada gelişmesini isterim. (...) Sanatın gayesi de her içtimaî fiil gibi cemiyet olduğuna göre, benim kanaatimce sanat, insana insanı ve hayatı ve bunların manâsını öğretmekle muvazzaftır".

Sabahattin Ali'nin edebiyata ilişkin bu görüşlerinin, zaman zaman biçimsel/biçemsel gedikler açtığı da öne sürülmüştür. V.