bij Christus’ hellevaart.

130 Dit wordt in het volgende boek nader verklaard.

Negende Zang.

1 Zijn nieuwe kleur. De ongewone bleekheid welke Virgilius zoo spoedig mogelijk bij zich zelve deed verdwijnen, om Dante niet nog meer te ontmoedigen.

17 Eerste trap de verblijfplaats van Virgilius. Zie zang IV.

23 Erichtho de Thersalische heks, welbekend uit het tweede deel van Faust, en uit Lucanus, bij wien zij Sextus Pompeius de toekomst voorspelt.

27 Wien, is geheel onbekend.

54 Theseus was in de onderwereld gekomen om Proserpine te schaken, maar was onverrichter zake, maar ook ongestraft, wedergekeerd.

56 Gorgo hetzelfde als Medusa.

Tiende Zang.

23 Zoo pas, mo, een alleen in Florence gebruikelijk woord, lat: modo.

32 Farinata, hoofd der Ghibellijnen in Florence. Aan de rivier de Arbia versloeg hij in een bloedigen slag (anno 1260) het Guelfenleger: triomphantelijk in Florence binnengetrokken, verjoeg hij alle Guelfen, waaronder ook de ouders van Dante uit de stad, (doch dezen verstonden de kunst van het terugkeeren). Maar toen de Ghibellijnen voorstelden om, gebruik makende van hunne overwinning, gansch Florence te verdelgen, heeft hij alleen zich daartegen verzet.

63 Deze minachting van Guido voor Vergilius ziet misschien daarop dat Guido niet met Dante overeenstemde in zijn geloof in den goddelijken oorsprong van het Romeinsche rijk, als welks zegsman D. Virgilius beschouwt.

80 Der vrouwe die hier heerscht, de Maan, als Proserpina, koningin der onderwereld.

Ruim 4 jaar na deze helle-vaart, in 1304, keerden de Witten, Dante’s partij, in Florence terug, doch op zulk eene wijze, dat het hem niet mocht gebeuren, met hen mede terug te keeren.

87 tempel, naar oud-romeinsch gebruik de plaats der vergadering.

119 Frederik II, keizer van Duitschland, een Hohenstaufen, overleden in 1250 te Fiorentino.

120 De Kardinaal, Octaviaan Ubaldini, gewoon te zeggen: als de mensch een ziel heeft, dan heb ik de mijne verloren voor de Ghibellijnen.

Elfde Zang.

9 Photinus, Diaken van Thessalië ontkende de goddelijkheid van Christus.

16 Kleinere cirkels, kleiner wegens den trechtervorm.

50 Cahors, stad in Toulousaine, bekend om hare woekeraars.

65 Dis, hetzij de stad van dien naam in welke men zich bevindt van Boek IX af, hetzij (hetgeen waarschijnlijker is) dat hier Lucifer met dien naam wordt bedoeld.

106 deze beide, d. i. de kunst n.l. alle arbeid des menschen, èn de natuur, Gods kunst-werk.

113 Dit is in de lente de stand der Hemel-teekenen bij het opgaan der zon. De eerste nacht in de Hel is dus nu voorbij.

Twaalfde Zang.

12–21 De schande der Cretensers: de Minotaurus, ontvangen in de nagemaakte koe; zijne moeder Pasiphaë, gedood door den hertog van Athene: Theseus, die onderricht was door des Minotaurus’ zuster: Ariadne.

37 Weinig tijd voor Christus’ helle-vaart, dus bij den dood van Christus, was er eene aardbeving, welke ook in de Onderwereld gevoeld werd en deze op verscheidene plaatsen scheurde.

42 Enkelen d. i. Empedocles, die geloofde dat het Heelal te zamen wordt gehouden door Twist of Eris; zoude echter het gansche Heelal Liefde gevoelen dan keert het tot den Chaos terug; en dit was reeds herhaalde malen gebeurd.

112 „Nu zij deze enz.” d.w.z. luister nu naar Nessus.

119 Guido van Montfort doorstak gedurende de Mis in de kerk te Viterbo Prins Hendrik van Engeland, om zijnen vader te wreken door Koning Hendrik III gedood.

Dertiende Zang.

5 Slecht = glad: schiesto van het D. schlicht.

21 nl. indien ik ze alleen maar vertel.

31 De voorstelling van takken welke afgeknot zijnde bloed verliezen en waaruit dooden spreken is in kiem te vinden bij Virgilius, Aen. III. 24.

57 Zoodat ik er wat langer in blijve, dan noodig is.

58 Die hier spreekt is Pieter delle Vigne, van geringe afkomst opgeklommen tot kanselier van Keizer Frederik II. In een oorlog van den keizer tegen den Paus maakten de Guelfen hem bij den keizer verdacht. Deze nam hem gevangen, doch doodde hem niet maar liet hem van het gezicht berooven en zóó vrij. Naar Pisa getrokken zijnde, waar hij vele vrienden hoopte te vinden, heeft hij zich, daar hij zich bij allen veracht zag, het hoofd tegen eene kerk te bersten geloopen, zoodat hij dood nederviel.

62 volgens andere lezing: slaap en polsen (d.i. bloed). Ironisch over de vergelding van zijn trouw.

63 De Nijd.

73 nieuwe, daar hij eerst onlangs gestorven was.

118 Die het voorst was. Lano van Sienna die met Jacobo dalla Capella di Sant’ Andrea en een gansche troep losbollen hun vermogens hadden verkwist. De eerste had zich om aan zijn schuldeischers of zijne begeerten (hier de jachthonden) te ontkomen in den slag bij Toppo in de vijanden geworpen.

133 Wie hier spreekt is niet geheel zeker, waarschijnlijk degene die Jacob della Cap. D. S. Andrea tot het losbandig leven had verleid.

145 de Stad enz.: De Schutspatroon van Florence was Mars, die wel is waar, zich wreekt om haar ontrouw, maar zonder wiens hulp ook de Florentijnen zich niet weder hadden kunnen verheffen. Zijn beeld was bij een instorting van den vroegeren Ponte Vecchio in 1333 in den Arno gevallen.

Veertiende Zang.

13 Hier is het zand bedoeld der Libyaansche woestijn aan wier zoom Utica lag, waar Cato de jongere zichzelven van het leven beroofde. Waarom deze zelfmoordenaar, die niet hier maar in het Purgatorium is, juist hier genoemd wordt.

43 D. herinnert er nog eens aan, dat hij, de Rede, niet bij machte was om de Duivelen te overwinnen.

58 Veldslag van Phlegra, den Titanen-strijd.

80 welken voorts de zondaressen d.w.z.